Chuyển hoá những xúc tình

Cách dễ nhất để nhận diện những cảm xúc có thể làm nhiễu hại ta và mọi người là khi nghĩ về chúng, ta thấy “sôi sục”. Hãy nhớ đến những cơn giận dữ, đố kỵ, thậm chí là khát khao từng dâng trào khiến bạn mờ hết tâm trí. Tùy từng hoàn cảnh, những xúc tình này có thể bùng nổ hoặc âm ỉ sôi sục, nhưng dù thế nào chúng cũng hành hạ thiêu đốt và làm chúng ta mất hết sự kiểm soát quân bình.

Những xúc tình phiền não - sự ghen tuông, sân giận, căm hờn, sợ hãi - đều có thể được đoạn trừ. Khi nhận ra rằng những cảm xúc này chỉ có tính tạm thời và sẽ thoảng qua như mây trời, bạn cũng sẽ nhận thấy rằng chúng có thể bị loại bỏ vĩnh viễn.

~ Đức Tenzin Gyatso

Những cảm xúc tích cực phát sinh từ tình yêu thương và lòng trắc ẩn cũng có thể chi phối tâm trí khiến bạn xúc động đến phát khóc, tuy nhiên chúng không đến từ sự ích kỷ mà là được sinh ra từ sự cảm thông và mối quan tâm chân thành đến hạnh phúc của người khác. Nếu bám chấp vào dục vọng thông thường bạn sẽ cảm thấy vô cùng cô độc bế tắc, song với tình yêu thương chân thành không vị kỷ, bạn sẽ trải nghiệm sự đồng cảm, không còn khoảng cách giữa người với người, hoàn toàn tự do thoát khỏi những ước lệ giáo điều. Bạn cũng sẽ không tìm cách kiểm soát hay sở hữu đối tượng mình yêu thương.  Hãy thử để ý khi bạn  bắt đầu cố gắng kiểm soát, cảm xúc sẽ dễ trở nên nóng bỏng khiến bạn bứt rứt, không thoải mái và bắt đầu không còn là chính mình.

Ngã mạn

Ngã mạn là điều bạn cần hết sức cẩn trọng. Hàng ngày, mỗi khi nhìn vào gương, bạn thấy mình có đôi mắt đẹp, sống mũi cao và ngã mạn như thế bắt đầu hiện khởi. Có rất nhiều thứ khiến bạn ngã mạn, đặc biệt ngày nay nét tính cách này bị nhầm lẫn với sự tự tin. Bạn được dạy phải biết kiêu hãnh về bản thân, về gia đình hay cộng đồng của mình: “Đến đó đi con, hãy kiêu hãnh, đừng ngại ngần, con là người tuyệt vời nhất”. Kiểu dạy dỗ này là lý do khiến thế giới trở nên hỗn loạn và thế hệ sau này sẽ phải đối đầu với những rắc rối lớn.

Sự phân định rạch ròi ở đây hết sức tinh tế. Những điều bạn tự hào chắc hẳn rất hay, nhưng quan trọng là hãy dẹp bỏ sự ngã mạn về chúng. Cái gì đẹp tự nó đã đẹp, chúng ta không cần đưa thêm chất liệu mắm muối của kiêu căng ngã mạn vào. Nếu biết loại trừ ngã mạn, bạn sẽ có thêm nhiều thứ khác bổ ích hơn như lòng khoan dung, sự chia sẻ, vị tha…. Dù liên quan đến thân thể, tiền bạc, tên tuổi, danh tiếng hay địa vị…chúng ta hãy luôn cẩn trọng với cạm bẫy của ngã mạn!

Đố kỵ

Cũng giống như ngã mạn, đố kỵ rất gian xảo và có thể đầu độc tâm ta bất kỳ lúc nào. Trong ngũ độc, sân giận và ham muốn không vi tế như thế bởi ta có thể dễ dàng nhận diện khi chúng sinh khởi. Giống như ngã mạn có thể bị nhầm lẫn với tự tin, tật đố cũng dễ dàng bị nhầm lẫn với sự nỗ lực hết mình để thành công trong cuộc sống. Khi đã nỗ lực hết mình, chúng ta dễ so sánh ta - người và trở nên ghen tị khi thấy người khác làm tốt hơn mình. Sự ghen tức là một cảm xúc rất khổ sở. Nó khiến chúng ta không thể học hỏi và trưởng thành, nó tạo ra hiểu nhầm ở mọi nơi, che mờ những cố gắng của ta. Ngay cả khi đã cố gắng hết mình thì sự hiện diện của đố kỵ vẫn gây nhiễm ô, khiến cuộc sống chúng ta trở nên vô cùng bức bách, khó chịu!

Sân giận

Giận dữ thường được miêu tả như một đám “sương mù đỏ” phủ lên chúng ta, khiến chúng ta không còn kiểm soát được cảm xúc và hành động của chính mình. Mặc dù bị giận dữ chế ngự như thế, nhưng với sự rèn luyện theo thời gian chúng ta có thể học cách kiểm soát làm nguội ngọn lửa sân giận và thay thế chúng bằng những cảm xúc tích cực của sự khoan dung và lòng kiên nhẫn.

Sân giận bốc lên thành những lời nói hoặc hành động nghiệt ngã chắc chắn sẽ làm đau lòng người khác, nhưng người bị tổn thương nhiều nhất lại chính là bạn. Bằng chứng là sự bất ổn bạn thường cảm thấy sau mỗi cơn giận. Tôi đồng ý rằng kìm nén cơn giận lại trong mình không phải là một điều tốt vì nó tạo ra một áp lực đau đớn khủng khiếp, như ngòi nổ sẽ chực nổ tung bất cứ lúc nào. Nhưng nếu bạn không học cách kiểm soát sự giận dữ bên trong mình thì ngòi nổ sẽ luôn xuất hiện đâu đó bên ngoài, chúng sẽ không bao giờ dừng lại.

Khi sân giận, chúng ta thường cảm thấy bế tắc, chúng ta không thể đối thoại một cách hiệu quả, thay vào đó là chúng ta gào thét. Sân hận có mặt ở khắp nơi, từ gia đình, nơi làm việc, thậm chí cả trên xe buýt và tàu hỏa. Tại sao sự giận dữ luôn đến với chúng ta nhanh và mạnh như vậy? Tại sao con người trong thế giới phương Tây lại gặp nhiều nỗi giận dữ trong khi họ có biết bao tiện nghi của cải sung túc? Họ thực sự nổi giận vì cái gì?
 

(Tăng đoàn Truyền thừa Drukpa trong một chuyến bộ hành Pad Yatra)

Hãy nhớ rằng cơn giận dữ bên ngoài luôn để lại hậu quả khổ đau trong tim. Trên quan điểm y khoa, đó không phải là điều tốt cho sức khỏe. Khi bạn cảm thấy cơn giận bắt đầu hình thành, hãy tĩnh trí lại và hỏi mình có thực sự cần thiết phải nổi giận lúc này? Liệu bạn có thể nhận ra cơn giận của mình và đối trị nó mà không cần phải đổ lên đầu người khác? Bạn vẫn có thể quan tâm một cách sâu sắc thấu đáo; vẫn có thể đưa ra ý kiến của mình hoặc bảo vệ ai đó, nhưng sẽ làm điều này  với sự mạnh mẽ bình thản chứ không bùng nổ thiếu kiểm soát. Rồi sẽ đến lúc bạn có thể quan sát nguyên nhân của sân giận; có thể xả bỏ sự chấp thủ để quan sát bản chất của mọi xúc tình!

Ham muốn

Ham muốn cũng giống như uống nước muối, càng uống sẽ càng khát. Nếu mù quáng chạy theo những ham muốn, nó sẽ khiến bạn đắm đuối ngày một sâu hơn trong sự thèm khát vô độ. Ham muốn luôn mạnh lên mỗi ngày và cũng thường ít khi được thỏa mãn!

Ham muốn là một xúc tình không đơn giản. Như ta thường thấy, nó gắn chặt với niềm vui và tình yêu. Tôi vẫn khuyên bạn nên khám phá những cung bậc cảm xúc mà bạn có với ham muốn, cho dù việc này có thể khuấy lên những cảm giác dục vọng mãnh liệt. Hãy xem liệu những cung bậc cảm xúc ấy có bao gồm thèm muốn và chấp thủ không? “Tôi muốn cái này, tôi muốn cái kia, tôi muốn anh” - hay nó thực sự là yêu thương, không đi kèm với ràng buộc, không kiểm soát chính bạn hay đối tượng ham muốn của bạn theo bất kỳ cách nào? Khi cảm giác mãnh liệt và đau đớn của khát khao ham muốn chuyển thành trạng thái thư thái và nhẹ nhàng hơn - bạn cùng lúc nhận ra mối quan hệ này là bền vững, tốt đẹp và nhờ đó bình tâm trở lại. Cùng với nhận thức này, bạn sẽ trải nghiệm niềm hoan hỉ và tình yêu thương chân thật!

Từ bỏ ham muốn tiêu cực không có nghĩa là bạn bỏ tất cả những thú vui hoặc những người thân yêu của bạn. Trên thực tế, đó là sự từ bỏ khát khao chiếm hữu với đối tượng mà bạn bám chấp, ước muốn này dày vò bức bối tâm can khiến bạn đau khổ. Chúng ta thậm chí có thể bám chấp vào nỗi đau, cả về thể xác và tình cảm. Các nhà khoa học đã chứng minh những người hay bị ám ảnh về đau đớn thể xác sẽ phải thực sự trải nghiệm những bám chấp đau khổ nhiều hơn. Điều này cũng đúng với đời sống tình cảm. Ham muốn thường đi cùng với đau khổ, một số người trong chúng ta bám chấp vào cảm giác này, hoặc chúng ta nghĩ đây là điều đương nhiên, và thế là ta gánh lấy khổ đau tinh thần. Khi tin rằng  ham muốn và đau khổ là một phần của cuộc sống, chúng ta không thể trực nhận bản chất sâu xa hơn của khổ đau.
 

Nếu biết quán sát dòng chảy tự nhiên của cuộc sống, bạn sẽ thấy về bản chất những cảm xúc này không mãnh liệt như thế. Chúng cần nhiều sự kích thích để có thể bùng lên và ngược lại cũng giảm thiểu khi gặp phải chất đối kháng trong tâm. Sự kiên nhẫn và lòng khoan dung càng được trưởng dưỡng thì giận dữ và ghen tức càng giảm đi. Người ta thường lo lắng rằng khi phải kiềm chế cơn giận hay giảm thiểu các ham muốn, họ sẽ mất đi phần “sức mạnh” nào đó của bản thân. Họ đánh đồng sự nóng nảy với lòng nhiệt tình quả cảm. Nhưng hãy nghĩ mà xem, khi bị một cảm xúc nào đó thiêu đốt, liệu bạn có thực sự cảm thấy mình còn là chính mình hay như thể đang bị ai khác xâm chiếm, sai sử? Bạn có thể xả cơn thịnh nộ, trút hết phiền não bực bội ra ngoài, nhưng bạn sẽ cảm thấy thế nào sau đó? Bản thân bạn có cảm thấy mình thực sự ổn không?

Khi cảm xúc nóng nảy vượt tầm kiểm soát, chúng ta đánh mất sự thấu hiểu cả về bản thân lẫn đối tượng bên ngoài. Thay vào đó, thân tâm ta bị vô minh và những xúc tình tiêu cực xâm chiếm, y như  màn đen dày đặc và nặng chịch che mờ hết nhận thức. Nó có thể xảy ra trong một khoảnh khắc, chẳng hạn như khi ta cảm thấy bực bội trước hành vi cử chỉ thô lỗ hoặc có tính khiêu khích, nhục mạ đến từ người khác. Hoặc có thể đó là những xúc tình được dồn nén tích tụ qua tháng ngày. Ví dụ như ta thấy ức chế ở cơ quan  hay với mối quan hệ xã hội nào đó trong quãng thời gian dài. Đây đều là những biểu hiện bám chấp vào xúc tình phiền não.

Như thế, một mặt, chúng ta thấy ai đó đã làm sai và không thể “bỏ qua” điều này. Ta sẽ lập tức thể hiện quan điểm, thực thi đòi lại công lý bằng cách thức thô lỗ và ồn ào nhất là nổi giận, để mặc sân hận hiển lộ bộc phát không kiềm chế gì. Mặt khác, ta lại thể hiện niềm khát khao ham muốn vô hạn độ với đối tượng mình yêu thích, cho rằng đấy là cách thức đúng đắn để bày tỏ tình yêu thương và sự quan tâm sâu sắc. Nhưng liệu các cảm xúc cháy bỏng theo kiểu như thế có thực sự đem lại bình an và sự thỏa mãn hay chỉ mang đến  những căng thẳng bực bội? Cơ thể chúng ta thậm chí cũng sẽ phản ứng lại những cảm xúc tiêu cực này qua những cơn đau buốt đầu, đau dạ dày hoặc cảm giác lo âu khiến hơi thở trở nên gấp gáp và nhịp tim đập nhanh đáng lo ngại. Lẽ dĩ nhiên, những cảm xúc này là một phần của chúng ta. Nhưng tôi hy vọng có thể trao những công cụ cần thiết để bạn đối phó khi chúng vừa khởi hiện. Mấu chốt ở đây không phải bạn loại bỏ cảm xúc của mình mà hãy biết lắng nghe, quán sát và hiểu được bản chất của chúng!

Hãy tạo khoảng không gian cho tình thương yêu và sự hiểu biết
 

Nếu biết giác tỉnh trong mọi việc làm, chúng ta sẽ dần hiểu được các cảm xúc của mình, nhận thức được chúng đến từ đâu và có mang lại điều gì lợi lạc cho mình. Việc phải trực diện và chế ngự các xúc tình như sân giận, sợ hãi, đố kỵ, tham muốn thật chẳng dễ dàng gì. Nhưng nếu ta dành một chút thời gian mỗi ngày để khám phá tìm hiểu thế giới nội tâm, nhận diện những xúc tình của mình thì dần dần chúng sẽ ít chi phối ta hơn. Nếu có thể nhận ra “các nọc độc”, bạn sẽ tiến một bước dài trên con đường kiếm tìm chân hạnh phúc. Và rồi bạn sẽ dần dần bắt đầu chuyển hóa cơn giận của mình thành sự nhẫn nại, kiềm chế không nói những lời nghiệt ngã, đem niềm vui đến với người khác thay vì để ghen tức, đố kỵ sai sử chi phối. Suy nghĩ của bạn sẽ khoáng đạt theo độ cởi mở của tâm bạn. Bạn sẽ hướng các hoạt động của mình vào mục đích ý nghĩa mang lại hạnh phúc cho tất cả mọi người.

Xét ra trên cõi nhân gian

Hờn căm đâu có xua tan hận thù

Chỉ yêu thương mới xóa mờ

Bến bờ oán hận, là quy luật đời

Bạn rồi cũng sẽ ra đi

Bận lòng, cáu giận làm chi hỡi người?

~ Đức Phật